Szczuka Mieczysław (1898–1927), malarz, grafik, rzeźbiarz, architekt, taternik.
Ur. 18 X w Warszawie, był jedynym dzieckiem Wincentego i Florentyny. Ojciec pochodził z rodziny ziemiańskiej, był rytownikiem i kartografem zatrudnionym w warszawskim tygodniku „Kłosy”, amatorsko zajmował się entomologią. Matka pracowała jako urzędniczka, a dorywczo jako modniarka.
S. uczył się w Warszawie w Gimnazjum Wojciecha Górskiego; w domu kształcił się w rysunku pod kierunkiem ojca. W r. 1911 wziął udział w szkolnej wystawie rysunków uczniowskich i został dostrzeżony przez krytykę („Wieczory Rodzinne” 1911 nr 26). W r. 1915 zdał maturę i podjął studia w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, pod kierunkiem Miłosza Kotarbińskiego; tam zetknął się także m.in. ze Stanisławem Lentzem, Edwardem Wittigiem i Karolem Tichym. Zaprzyjaźnił się z Janem Golusem, z którym zamieszkał u swych rodziców, oraz Teresą Żarnowerówną, z którą związał się uczuciowo. Został członkiem Bratniej Pomocy Studentów, sympatyzując z jej prawicowym odłamem. Uprawiał w tym czasie rysunek z natury, tworząc zwłaszcza studia ludzi i zwierząt; jako modele wykorzystywał często okazy entomologiczne ze zbioru ojca. Malował także monumentalne sceny o tematyce religijnej, m.in. Drogę do Damaszku. Jako wyróżniający się rysownik otrzymał pracownię (tzw. Meisterschule) w gmachu Szkoły Sztuk Pięknych. W lipcu 1918 wziął udział w dorocznej wystawie Szkoły, a pokazane tam jego prace zyskały uznanie krytyki (W. Mitarski, „Kur. Warsz.” 1918 nr 185). Pracował w tym okresie jako nauczyciel w warszawskim Gimnazjum Karola Schultza. Pod wpływem współczesnych kierunków sztuki zainteresował się analizą formy, faktury, koloru oraz światła i zaczął eksperymentować, tworząc kompozycje przestrzenne. Zbliżył się światopoglądowo do środowisk lewicowych, skupionych zwłaszcza wokół Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP, od r. 1925 Komunistyczna Partia Polski ). Na początku r. 1919 współorganizował w Szkole Sztuk Pięknych bal karnawałowy «Koniec świata» i w tym celu udekorował z kolegami gmach uczelni. T.r. stwierdzono u niego gruźlicę; namalował wówczas kompozycję Gra w łapki, w której przedstawił siebie samego i siedzący naprzeciw szkielet (pracę zakupiło Min. Sztuki i Kultury). Stworzył też fryz Żołnierze (fragmenty wystawione t.r. w gmachu Zachęty w Warszawie). Prace te zamykały wczesny, realistyczny, okres twórczości artysty.
W maju 1920 w Polskim Klubie Artystycznym w Hotelu Polonia w Warszawie urządził S. swą pierwszą indywidualną wystawę grafiki i malarstwa. Pokazał na niej dwanaście, ustawionych na podłodze, niezatytułowanych prac (niezachowane), głównie o tematyce biblijnej, przedstawionych za pomocą lapidarnych środków, bliskich malarstwu prymitywów, a zarazem o cechach futurystycznych. Wystawa spotkała się z nieprzychylnym przyjęciem („Goniec Krak.” 1920 nr 156), chociaż Wincenty Trojanowski dostrzegł w pracach S-i dążenie do ośmieszenia stylów i kierunków oraz «kpinę z majestatu Koturnowego» („Trybuna” 1920 nr 24). T.r. namalował S. Autoportret z paletą (olej., płótno, Muz. Narod. w Warszawie), w którym wykorzystał zdobycze kubizmu. Należał w tym czasie do Tow. Wydawniczego «Światło», wydającego pismo „Światło”, przeznaczone dla robotników. W grudniu 1921 wystawiał w Polskim Klubie Artystycznym po raz drugi, wspólnie z Henrykiem Stażewskim i Edmundem Millerem. Pokazał ruchome konstrukcje przestrzenne («forme mobile»), prace kubistyczne oraz eksperymentalne obrazy abstrakcyjne i suprematyczne, a także kompozycję Chrystus przed sądem wojskowym. Uznano te dzieła za «rebusy myślowe, tym trudniejsze do odgadnięcia, że każdy posiada nowe, nikomu nie znane znaki konwencjonalne» (W. Skoczylas, „Przegl. Warsz.” 1922 nr 5). W czerwcu 1923 uczestniczył S. w Wystawie Nowej Sztuki w Wilnie, w której wzięli udział także Stażewski, Żarnowerówna, Witold Kajruksztis i Władysław Strzemiński. W numerze szóstym krakowskiej „Zwrotnicy” z r. 1923 opublikował programowy artykuł O sztuce, w którym, podporządkowując treści układ graficzny tekstu, dał wyraz swym radykalnym poglądom społecznym («gdy zginie zmora wyzysku […] zmienią się i formy i sztuki»), a głównie omówił zagadnienia architektury, którą odtąd zajmował się coraz częściej.
Latem 1923 wyjechał S. w celach zdrowotnych do Zakopanego; zachwycił się Tatrami i zainteresował taternictwem, ucząc się wspinaczki pod kierunkiem Józefa Gąsienicy Tomkowego. W grudniu t.r. w Galerii «Der Sturm» w Berlinie odbyła się wystawa S-i i Żarnowerówny, na której obok prac abstrakcyjnych pokazano projekty pomników, m.in. K. Liebknechta, F. Dostojewskiego i L. Zamenhofa, a także projekty filmu abstrakcyjnego, architektoniczne i typograficzne. Równocześnie w TZSP w Warszawie odbyła się wystawa obrazów S-i, który pod pseud. J. Rekuć pokazał namalowane w czasie studiów kompozycje religijne; zyskały one, zwłaszcza Droga do Damaszku, pochlebne recenzje. W tym czasie na większą skalę zajmował się S. opracowywaniem graficznym czasopism i książek. Od stycznia 1924 współpracował z inspirowanym przez KPRP tygodnikiem „Nowa Kultura”, a w l. 1924–5 z czasopismem awangardy poetyckiej „F 24 – Almanach Nowej Sztuki”; obu starał się nadać formę konstruktywistyczną. Okazjonalnie wykonywał projekty graficzne dla Spółdzielni Księgarsko-Wydawniczej «Książka». W r. 1924 opracował graficznie tom poetycki Brunona Jasieńskiego i Anatola Sterna „Ziemia na lewo” (W.), tworząc pierwszy polski fotomontaż na okładce. Zaprojektował też okładkę zbioru wierszy Władysława Broniewskiego, Stanisława Ryszarda Standego i Witolda Wandurskiego „Trzy salwy” (W. 1925). W marcu 1924 uczestniczył w I Wystawie Blok, grupującej kubistów, suprematystów i konstruktywistów, zorganizowanej w warszawskim salonie firmy automobilowej «Laurin i Klement»; ekspozycja spotkała się z nieprzychylnym przyjęciem. Obok Millera, Stażewskiego i Żarnowerówny został członkiem redakcji „Czasopisma Awangardy Artystycznej Blok”, którego pierwszy numer ukazał się tydzień przed otwarciem wystawy; odtąd publikował na tych łamach wypowiedzi teoretyczne, m.in. t.r. w numerze 6/8 sygnowany przez redakcję programowy tekst „Co to jest konstruktywizm” (skróconą wersję pt. „Czego chce Blok” ogłosił pod własnym nazwiskiem w lubelskim piśmie „Reflektor” 1925 nr 2).
Gdy w „Wiadomościach Literackich” (1924 nr 13) ukazał się artykuł Antoniego Słonimskiego „Mechanobzdura”, krytykujący wystawę Henryka Berlewiego, S. stanął w jego obronie i wyzwał Słonimskiego na pojedynek, do którego doszło 13 V 1924; S. został postrzelony w kolano. Konfliktowy i apodyktyczny charakter S-i przyczynił się do uszczuplenia składu redakcji „Bloku”. Od sierpnia 1924 redagował „Blok” już tylko z Żarnowerówną; w piśmie zaczęła wtedy dominować problematyka nowej architektury, pojawiały się też metaforyczne fotomontaże S-i, m.in. Kemal Pasha – Kemal’s Constructive Program (1924 nr 5). W r. 1924 zamieścił S. w „Bloku” (nr 9) definicję techniki, określając ją jako «poezoplastykę» i podkreślając jej symultaniczność. Z członkami grupy «Blok» wystawiał w listopadzie 1924 w Rydze, a w grudniu t.r. w Brukseli i Warszawie. W l. 1925–6 projektował dla KPP ulotne druki propagandowe, w których wykorzystywał technikę fotomontażu z użyciem komunikatywnych znaków. Znane z reprodukcji są m.in. Chiny w walce o wyzwolenie (1925), Wróćcie nam naszych ojców i matki, Karta zwolnienia, Żołnierze nowej Polski i Amnestji dla więźniów politycznych (wszystkie z r. 1926). Jedynym zachowanym w oryginale fotomontażem S-i jest projekt okładki do tomu wierszy Broniewskiego „Dymy nad miastem” (W. 1927, Muz. Sztuki w Łodzi). S. był też autorem pierwszego polskiego kolażu; w tej technice wykonał w r. 1926 ilustracje do poematu Sterna „Europa” (W. 1929).
Ok. r. 1925 porzucił S. malarstwo, natomiast coraz więcej uwagi poświęcał zagadnieniom społecznych uwarunkowań architektury. Postulował zmianę materiału budowlanego oraz tworzenie konstrukcji pozwalających na ciągłe dobudowywanie nowych elementów („Blok” 1924 nr 6–7, 1925 nr 10). Wspólnie z Żarnowerówną i Szymonem Syrkusem opracował w r. 1925 projekt domu mieszkalnego dla kooperatywy; z t.r. pochodziła też konstruktywistyczna makieta budowli (niezachowana), pokazana w Warszawie na wystawie poprzedzającej Wystawę Światową w Paryżu. W Warszawie działał S. społecznie: w l. 1925–6 organizował Tow. Kultury Robotniczej (niezalegalizowane) oraz zabiegał o założenie organizacji taternickiej (powstała w r. 1927, już po jego śmierci, jako Sekcja Taternicka Akademickiego Związku Sportowego). Był związany z «Grupą Syfonów», skupiającą taterników Sekcji Taternickiej Akademickiego Związku Sportowego (m.in. bracia Alfred i Jan Alfred Szczepańscy, Stanisław Krystyn Zaremba i Jan Kazimierz Dorawski) oraz warszawską spółdzielnią mieszkaniowo-turystyczną «Gospoda Włóczęgów», zrzeszającą działaczy KPP i PPS, która od r. 1923 prowadziła w Zakopanem na Antałówce schronisko pod tą nazwą. Przebywając często w Zakopanem, podejmował kolejne wspinaczki, od r. 1925 także zimowe (jako pierwszy dokonał zimowego wejścia wschodnią granią Niebieskiej Turni). Latem 1926 przeszedł południową ścianę Zamarłej Turni oraz wschodnią ścianę Mięguszowieckiego Szczytu nowym wariantem (był to pierwszy odcinek trudności VI st. przebyty w Tatrach). W tatrzańskich wędrówkach i wspinaczkach towarzyszyli mu m.in. Dorawski, Mieczysław Świerz, Marian Sokołowski, Konstanty Narkiewicz-Jodko, a w l. 1925–7 głównie bracia Szczepańscy; okazjonalnie wędrował także z Broniewskim. W czasie tych wypraw wykonywał szkice rysunkowe, a ekspedycje opisywał w księdze pamiątkowej schroniska «Gospoda Włóczęgów» (opublikował jedynie tekst Na marginesie sportowym, „Dźwignia” 1927 nr 1).
S. należał do założycieli wydawanej ponownie w Krakowie od r. 1926 „Zwrotnicy”, projektował oprawę graficzną pisma i publikował na jego łamach. Był inicjatorem zorganizowanej w r. 1926 w Warszawie I Międzynarodowej Wystawy Architektury Nowoczesnej, na której m.in. eksponowano zaprojektowane przez niego i Żarnowerównę, przy współpracy Antoniego Karczewskiego i Piotra Kozińskiego, kwartały mieszkaniowe «Domy ogrody w miastach ogrodach». W lipcu 1927 pokazano je również również na Wystawie Budownictwa Nowoczesnego w Moskwie. T.r. zaprojektował okładkę do tomu wierszy przebywającego w Warszawie W. Majakowskiego („Wybór poezji”, W. 1927). Od 1 III t.r. był redaktorem i wydawcą związanego z KPP warszawskiego miesięcznika literackiego „Dźwignia”; w zredagowanych przez siebie czterech numerach nadawał pismu szatę graficzną i publikował w nim swe artykuły. W numerze pierwszym zamieścił artykuł Domy-ogrody w miastach-ogrodach, a w numerze 2–3 Pozgonne suprematyzmu, w którym krytycznie odniósł się do warszawskiej wystawy Kazimierza Malewicza. Swoje poglądy podsumował w numerze czwartym, w programowym tekście Sztuka a rzeczywistość, w którym zbliżył się do doktryny produktywizmu, twierdząc, że «tylko nowy ustrój społeczny umożliwi wykorzystanie wszystkich możliwości postępu technicznego, zduszonych lub opacznie wyzyskiwanych przez dzisiejszych panów świata...».
Wiosną 1927 przebywał S. ponownie w Zakopanem. Razem z braćmi Szczepańskimi dokonał pierwszego zimowego przejścia północnej grani Skoruśniaka. Wspólnie też spędzili letni sezon wspinaczkowy t.r., dokonując w okresie 2 VII – 8 VIII pierwszego przejścia Rumanowej Przełęczy Wyżnej z doliny Kaczej oraz zdobywając kolejno Mały Lodowy Szczyt południową ścianą (trzecie przejście), Kieżmarski Szczyt południowym filarem (trzecie przejście), Mały Kieżmarski Szczyt północną ścianą (szóste przejście) oraz Kopę Lodową południową ścianą (piąte przejście). Ich największym osiągnięciem było pierwsze przejście Grani Wideł od Kieżmarskiego Szczytu do Niżnej Miedzianej Przełączki (27 VII). Dn. 13 VIII 1927, razem z dwoma przygodnymi turystami, wyruszył S., by dokonać trzynastego przejścia południową ścianą Zamarłej Turni; odpadł w czasie wspinaczki, ponosząc śmierć na miejscu. Został pochowany na Nowym Cmentarzu w Zakopanem.
S. rodziny nie założył; pozostawał w nieformalnym związku z Teresą Żarnowerówną (1895–1950).
S. nie był zawodowym architektem i żaden z jego architektonicznych projektów nie został zrealizowany. Po jego śmierci uznano dużą wartość jego dorobku w dziedzinie architektury (K. Winkler), a w sprawozdaniu TZSP za r. 1927 figurował nawet jako architekt. Przyjaciele S-i rozpoczęli gromadzenie dokumentacji jego prac (ponieważ S. po wystawach rozdawał je lub niszczył), jednak przedsięwzięcie nie zostało zrealizowane, a dokumentacja przechowywana przez Żarnowerównę zaginęła. Nieliczne zachowane oryginały dzieł S-i znajdują się w Muz. Narodowym i Muz. Niepodległości w Warszawie, Muz. Sztuki w Łodzi oraz Muz. Tatrzańskim w Zakopanem. W r. 1931 książki opracowane graficznie przez S-ę eksponowano na Międzynarodowej Wystawie Pięknej Książki w Paryżu. Po drugiej wojnie światowej prace S-i pokazywano na ekspozycjach zbiorowych: „Fotomontaż polski w XX-leciu międzywojennym” (W., 2003), „XX wiek fotografii polskiej z kolekcji Muzeum Sztuki w Łodzi” (Japonia, 2006), „1,2,3 Awangarda. Archiwum filmowe – sztuka – eksperyment” (W., 2006–7), „Marzyciele i świadkowie. Fotografia polska XX w.” (Kr., 2008) oraz „Wyprawa w dwudziestolecie” (W., 2008), a także „Symbol i forma. Malarstwo polskie 1880–1939” (Moskwa, 2009). Prace te były również eksponowane w cyklu wystaw „Sztuka i polityka” (2007), „Siła formalizmu” (2007–2008) i „W Polsce, czyli gdzie?” (2008) w Muz. Sztuki w Łodzi oraz tamże, na pokazie „Modernizacje 1918–1939. Czas przyszły dokonany” (2010).
W r. 1965 ukazała się publikacja zbiorowa „Mieczysław Szczuka”, opracowana przez Sterna i Mieczysława Bermana (W.). Na Uniw. Śląskim w Opawie Krzysztof Szewczyk obronił w r. 2006 dysertację „Mieczysław Szczuka a jeho teorie fotomontáže na pozadi evropské avantgardy v meziválečném obdobi”.
Bénézit, Dictionnaire, (1966), VIII; Enc. Tatrzańska (1995); Enc. Warszawy (1994) (błędne daty życia); PSB (Słonimski Antoni, Stawar Andrzej, Stażewski Henryk, Strzemiński Władysław, Syrkus Szymon, Szczepański Jan Alfred); Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; – Constructivism in Poland 1923–1936. Blok – Praesens – a.r., Essen 1973; Fotomontaż polski okresu dwudziestolecia międzywojennego, W. 2003; Katalog Wystawy Nowej Sztuki, Wil. 1923; Warszawa–Moskwa 1900–2000, W. 2004; – Baranowicz Z., Polska awangarda artystyczna 1918–1939, W. 1975 s. 7–9, 82–3, 87–99, 110–15, 118–25, 149–57; Berlewi H., Nieco o dawnej awangardzie, „Życie Liter.” 1958 nr 285; Bobrowski C., „Blok” nr 8–9 (Czasopisma), „Reflektor” 1925 nr 2 s. 74; Czekalski S., Awangarda i mit racjonalizacji, P. 2000; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; Gentil-Tippenhauer W., W stronę Pysznej: Tatry, narty i ludzie, W. 1961; Husarski W., Międzynarodowa Wystawa Architektury Nowoczesnej, „Wiad. Liter.” 1926 nr 10; tenże, Wystawa w Klubie Artystycznym, tamże 1924 nr 52; Iwaszkiewicz J., Pożegnanie z bronią, „Życie Warszawy” 1966 nr 303; Jaworski K., Katalog wystawy Mieczysława Szczuki – zapomniany manifest futurystyczny z 1920 roku, „Przegl. Human.” 2008 nr 4; Jeżewski T., Mieczysław Szczuka. W 50-lecie śmierci, „Życie Liter.” 1977 nr 34; Kornacka A., Szczuka, „Wiedza i Życie” 1967 nr 11; Kotul A., Krakowski P., Sztuka abstrakcyjna, W. 1973; Krzywicka I., Mieczysław Szczuka, „Nowa Kult.” 1958 nr 44; Lewandowska B., U źródeł grafiki funkcjonalnej w Polsce, „Studia z Hist. Sztuki, T. 10: 1966; Łempicka W., Wystawa obrazów Szczuki „Rewia” 1920 nr 34; Martynowicz J., Mieczysław Szczuka, „Sygnały” 1937 nr 34 s. 9; Minorski J., Społeczne i gospodarcze tło działalności środowiska architektonicznego 1918–1939, w: Fragmenty Stuletniej Historii 1899–1999, W. 2001; Norwerth E., Wystawa Międzynarodowa Architektury Nowoczesnej, „Architektura i Budownictwo” R. 1925/6 z. 4; Nyka J., W 30-lecie śmierci Mieczysława Szczuki, „Turysta” 1957 nr 18; Olszewski A. K., Mieczysław Szczuka, „Życie i Myśl” 1962 nr 7–8; tenże, Z problematyki architektury dwudziestolecia międzywojennego w Polsce, „Studia z Hist. Sztuki” T. 9: 1963; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; Pollakówna J., Malarstwo polskie między wojnami 1918–1939, W. 1982; Rafałowski A., ….i spoza palety, W. 1970; Rawicz J., Do pierwszej krwi, W. 1974; Rutkowski S., Nowe kierunki w polskich sztukach plastycznych, „Świat” 1925 nr 15 s. 34–7; Rypson P., Obraz słowa. Historia poezji wizualnej, W. 1989; Sawicki F. K., Gospoda Włóczęgów, „Wierchy” T. 20: 1950/1; tenże, Tropami wspomnień. „Ziemia” 1969/70; Sołtysik M., Piękni szaleńcy – sztuka skandalem podszyta, W. 2006; Stawar A., Szkice literackie, W. 1957; Stern A., Le collage et photo-montage – Mieczysław Szczuka, „Cahiers Dada-surrealisme” 1968 nr 2; tenże, Mieczysław Szczuka – artysta walczący, „Stolica” 1966 nr 20; tenże, Mieczysław Szczuka na tle swoich czasów, „Studia z Hist. Sztuki” T. 10: 1966; Stern A., Berman M., Mieczysław Szczuka, W. 1965; Strzemiński W., Sztuka nowoczesna w Polsce, w: O sztuce nowoczesnej, Ł. 1934; Szczepański J. A., Mieczysław Szczuka – przypomniany, „Wierchy” T. 29: 1960; tenże, Przygody ze skałą, dziewczyną i śmiercią, W. 1956; Turowski A., Awangardowe marginesy, W. 1998; tenże, Budowniczowie świata, Kr. 2000; tenże, Doktryna artystyczna M. Szczuki, „Przegl. Human.” 1971 nr 1; tenże, Geneza i program teoretyczny grupy artystów Blok 1924–1926, „Zesz. Nauk. UAM”, S. Hist. Sztuki, 1966 nr 4; tenże, Konstruktywizm polski, Próba rekonstrukcji nurtu (1921–1934), Wr. 1981; tenże, Malewicz w Warszawie: rekonstrukcje i symulacje, Kr. 2002; tenże, W kręgu konstruktywizmu, W. 1979; Wallis M., „Europa” Mieczysława Szczuki, „Robotnik” 1930 nr 12; tenże, Polskie ugrupowania artystyczne, W. 1932; tenże, Wystawy Pro Arte i Bloku, „Robotnik” 1924 nr 97; Wat A., Wystawa Szczuki i innych, „Nowa Sztuka” 1922 nr 2 s. 28; Wat A., Blok i jego program społeczny. Z dziejów polskiej awangardy, „Życie Liter.” 1957 nr 21; tenże, Blok 1924–1926. Monografia (mszp. pracy magisterskiej na Uniw. Warsz.); tenże, Mieczysław Szczuka, „Przegl. Kult.” 1956 nr 17 s. 3; Zahorska S., Międzynarodowa Wystawa Architektury w Warszawie, „Architekt” 1926 nr 5; Żuławski W., Sygnały ze skalnych ścian. Tragedie tatrzańskie. Wędrówki alpejskie. Skalne lato, W. 1967 s. 134–48; Żyznowski J., Wystawa Bloku, „Tyg. Ilustr.” 1924 nr 13; – Helsztyński S., Dobranoc, miły książę: ludzie, praca, wspomnienia, W. 1971; Krzywicka I., Wyznania gorszycielki, W. 1990; Księga Wspomnień 1919–1930, Oprac. M. Berman, W. 1960; Słonimski A., Alfabet wspomnień, W. 1989 s. 25–6; tenże, Jedna strona medalu, W. 1971; Sprawozdanie TZSP za r. 1927, W.; Wat A., Mój wiek, W. 1990 – „Dzień Pol.” 1927 nr z 27 VII; „Projekt” 1962 nr 1; „Sztuki Piękne” 1927/8 nr 3 s. 116; „Światło” 1920 z. 20–21 s. 19; „Wierchy” T. 20: 1950/1; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzień Pol.” 1927 nr 207 (F. Siedlecki), „Dźwignia” 1927 nr 5 (A. Stawar), „Głos Prawdy” 1927 nr 225 (K.A.C. [K. A. Czyżowski]), „Nasz Przegl.” 1927 nr 327 (A.S. [A. Stern]), „Neue Wiener Zeitung” 1927 nr z 30 XI (M. Wallis), „Neues Wiener Tagbl.” 1927 nr 265 (tenże), „Przegl. Wieczorny” 1927 nr 187 (K. Winkler), „Robotnik” 1927 nr 225, 1930 nr 12 (M. Wallis), „Der Sturm” 1928/9 s. 185–6 (H. Walden), „Sztuki Piękne” T. 3: 1926/7 nr 12 s. 468, „Taternik” 1928 nr 2 s. 33–4, „Tyg. Ilustr.” 1927 nr 38 (W. Husarski), „Wiad. Liter.” 1927 nr 35 (W. Broniewski), „Wierchy” 1927 s. 158–9 (M. Sokołowski).
Joanna Daranowska-Łukaszewska